Prikaz knjige: Veljko Đurić Mišina, Srpska pravoslavna Crkva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945. godine
Mr Goran Latinović
Univerzitet u Banjaluci
Odsjek za istoriju
Veljko Đurić Mišina, Srpska pravoslavna Crkva u
Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945. godine,
Veternik: DIJAM–M–pres, 2002, str. 192 (+100 str. priloga)*
Knjiga Srpska pravoslavna Crkva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945. godine predstavlja jedan od rezultata istraživanja koje je autor sproveo radeći na doktorskoj disertaciji Srpska pravoslavna crkva 1941–1945, koja je odbranjena 1996. na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu, a objavljena u Beogradu godinu dana kasnije, pod naslovom Golgota Srpske pravoslavne crkve 1941–1945. Veljko Đurić Mišina dao je, u svojoj najnovijoj knjizi, pregled stradanja srpskog naroda u NDH, sveštenstva i monaštva, hramova i crkvenih dobara, tj. imanja i objekata. Dakle, svega onog što čini jednu Crkvu.
U prvom poglavlju Nezavisna Država Hrvatska aprila 1941. (str. 7–15), autor je objasnio zašto je i kako došlo do razbijanja Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanja Nezavisne Države Hrvatske, kao i kakvu su ulogu u tom procesu imale Njemačka, Italija i Rimokatolička crkva.
U drugom poglavlju Zatiranje Srpstva (str. 16–42), istaknuto je da se izgrađivanje pravnog sistema u NDH temeljilo na rasističkoj ideologiji Ante Starčevića. Nizom zakona, naredbi i propisa, zabranjena su i progonjena sva znamenja srpstva i pravoslavlja. Zbog toga, autor smatra da je genocid nad Srbima bio organizovan državni posao, a ne akt samovolje ustanova ili pojedinaca. Program genocida pisao je Ante Pavelić još 1932: ''Treba klati. Ono što pije krv Hrvatskog naroda treba poklati, da se više nikada to zlo u hrvatskoj sredini ne pojavi.'' (str. 23). Dosljedan genocidnoj politici bio je i ministar u ustaškoj vladi Andrija Artuković, koji je maja 1941. rekao: ''Kod nas nema milosti! Mi znamo da velika Hrvatska može opstati samo onda kad iz korijena istrjebimo sve što je srpsko.'' (str. 25). O ovom planu, nepojmljivom za civilizovani svijet, sasvim otvoreno govorio je jedan drugi ministar, Mile Budak: ''Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi ćemo protjerati u Srbiju, ostale ćemo pokrstiti. A ono što ostane bit će samo zlo sjećanje na njih.'' (str. 27).
Autor tvrdi da nikada nije tačno utvrđeno koliko je Srba ubijeno u NDH, dok broj izbjeglih i prognanih iz NDH u Srbiju iznosi najmanje 200.000.
Pravci djelovanja ustaških vlasti i Rimokatoličke crkve u cilju istrebljenja pravoslavlja u NDH, tema je trećeg poglavlja čiji je naslov Rimokatoličenje, unijaćenje i islamizacija (str. 43–79). Autor smatra da je prekrštavanje u NDH, u suštini, najgori vid duhovnog terora nad srpskim narodom i da je ono bilo zasnovano na srednjovjekovnoj doktrini Rimokatoličke crkve, po kojoj u raj odlaze samo rimokatolici, a svi ostali, bez razlike, odlaze u pakao. Međutim, prekrštavanje je bilo namijenjeno samo siromašnom i nedovoljno prosvijećenom stanovništvu, koje je bilo podložnije denacionalizaciji, dok je za intelektualce i bogatije slojeve bila predviđena fizička likvidacija. Sasvim jasno o tome je govorio Dionizije fra Juričev, pročelnik Vjerskog odsjeka u hrvatskoj vladi: ''U ovoj zemlji ne može da živi nitko osim Hrvata, jer ovo je zemlja Hrvatska, a tko se neće pokrstiti, mi znademo kud ćemo s njim. Ja sam gore u ovim krajevima davao očistiti od pileta do starca, a ako bude potreba, učinit ću i ovdje, jer danas nije grehota ubiti i malo dijete od sedam godina, a koje smeta našem ustaškom poretku... Nemojte misliti što sam ja u svećeničkoj odori, ali da znadete, da kad je potrebno uzmem strojnicu u ruke i tamanim sve do kolijevke, sve ono što je protiv ustaške države i vlasti.'' (str. 57).
U NDH prekršteno je više od 240.000 Srba, a autor navodi slučajeve da su ponegdje Srbi prekrštavani, a potom ubijani, te da ni islamizacija nije spasavala Srbe od stradanja.
U četvrtom i petom poglavlju Sudbina sveštenoslužitelja Srpske pravoslavne Crkve (str. 80–109) i Sudbina crkvenih objekata (str. 110–134), uočljivo je da, i pored brojnih istraživanja, još nije dat potpun odgovor na pitanje šta se desilo Srpskoj pravoslavnoj crkvi u NDH i koliki je zaista obim njenog stradanja. Brojni podaci često su kontradiktorni, ali je jasno da je velika većina sveštenoslužitelja SPC ubijena ili protjerana. U ubistvima pravoslavnih sveštenika i u rušenju i pljačkanju crkvenih objekata, učestvovali su, direktno ili indirektno, i rimokatolički sveštenici. Neki pravoslavni hramovi u NDH bili su mjesta masovnih pokolja i silovanja, a tačan broj srušenih, spaljenih, devastiranih i opljačkanih crkava, nikada nije utvrđen. Ipak, iz brojnih podataka koje autor navodi, vidi se da je njihov broj tragično velik.
Godine 1942. došlo je do privremenog ublažavanja politike uništavanja srpskog naroda u NDH, iako je krajnji cilj ostao nepromijenjen. U tom smislu treba posmatrati i stvaranje tzv. ''Hrvatske pravoslavne crkve'', što je tema i naslov šestog poglavlja knjige (str. 135–166). Autor piše da je ona formirana na njemački zahtjev, u svrhu umirivanja naroda i ratnih operacija u NDH, ali i zbog saznanja ustaških vlasti da prevođenje pravoslavnih Srba u rimokatolicizam nije dovoljno za njihovo konačno pohrvaćivanje.
U Zaključku (str. 167–171), autor konstatuje da su planovi hrvatskih vlasti i Rimokatoličke crkve predviđali potpuno uništenje srpskog naroda i Srpske pravoslavne crkve na teritoriji fašističke Nezavisne Države Hrvatske, koju je prihvatila velika većina hrvatskog naroda. S obzirom na to da nijedan rimokatolički sveštenik tokom rata nije javno protestovao protiv genocida nad Srbima, autor smatra da je Rimokatolička crkva, ne samo jedan od glavnih organizatora, nego i glavni inspirator genocida nad Srbima, u cilju realizacije vijekovne težnje za stvaranjem jedne crkve na zemlji, podređene rimskom papi.
Nakon Zaključka navedeni su korišćeni izvori i literatura, imenski regi-star i brojni i korisni prilozi: tabele, karte, fotografije i dokumenti.
Knjiga Veljka Đurića Mišine Srpska pravoslavna Crkva u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941–1945. godine predstavlja jednu od najpotpunijih studija o stradanju srpskog naroda i Srpske pravoslavne u Drugom svjetskom ratu. Međutim, njome ne treba da prestanu istraživanja o ovom fenomenu. Genocid nad Srbima kao temu istraživanja nameće surova prošlost, a ne dnevnopolitičke potrebe sadašnjosti.
* Istorija 20. veka: časopis Instituta za savremenu istoriju, god. XXI, br. 1, Beograd 2003, str. 192–193.